Novelacija Karte erozije, izrada katastra bujičnih slivova i Modela osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava  za sliv rijeke Vrbas

(Projekat Mapa opasnosti i rizika od poplava za sliv rijeke Vrbas, UNDP - BIH, 2017)

 

Prema podacima Izvještaja o uticaju klimatskih promjena na sliv rijeke Vrbas, koji upućuju na činjenicu da se u budućem periodu do kraja vijeka (do 2100. godine) može očekivati porast temperature vazduha i porast dana sa padavinama većim od 20 mm, logično je da ekstremne padavine i povećanje njihove učestalosti u slivu rijeke Vrbas, mogu dovesti do pojave ekstremnih proticaja i poplava većih razmjera nego što je zabilježeno u referentnom periodu XX vijeka. Izrada Mapa opasnosti i rizika od poplava na slivu rijeke Vrbas, neoizostavno je morala uključiti i problematiku bujičnih poplava. Međutim, zbog nepostojanja Katastra bujičnih slivova u Bosni i Hercegovini, te Karte erozije za cijeli sliv rijeke Vrbas, kao primarnih podloga u pravcu analize bujičnih poplava, pristupilo se projektnim aktivnostima u pravcu izrade Karte erozije sliva rijeke Vrbasa, izdvajanju bujičnih slivova i formiranju Modela osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava u slivu rijeke Vrbas.

Prve aktivnosti u izdvajanju bujičnih slivova i  i formiranju Modela osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava u slivu rijeke Vrbas, vezane su za izradu Karte erozije sliva rijeke Vrbas. Kartiranje intenziteta vodne erozije u slivu rijeke Vrbasa vršeno je prema empirijskoj metodologiji S. Gavrilovića (1965, 1972) i R. Lazarevića (1971, 1974, 1985), prema kojoj je urađena i Karta erozije Republike Srpske u razmjeri 1:25000.

Bujični slivovi u Bosni i Hercegovini hidrološki su neizučeni i nedovoljno istraženi. Institucije BiH u čijoj su nadležnosti vode nemaju zvanični Katastar - Registar bujičnih tokova - Registar bujičnih slivova - Registar bujičnih poplava. Uprkos činjenici da bujične poplave imaju izuzetno destruktivno djelovanje na socio-ekonomski sektor, oskudno su dokumentovane i veoma je često izostavljen njihov monitoring, a posebno rad u bujičnim slivovima i bujičnim koritima. Nedostatak podataka odredio je i specifičan metodološki pristup. Dakle, budući da ne postoje relevantni podaci o bujičnim slivovima i bujičnim poplavama u slivu rijeke Vrbas, pristupilo se terenskom (ekspedicionom) radu na proučavanju bujičnih slivova i bujičnih tokova u slivu rijeke Vrbas.

Kabinetskim radom definisane su rute obilaska slivova, pripremljene topografske podloge i integrisane u GIS/GPS uređaj. Na terenu su u slivovima i koritima tokova koji su bili predmet analize, sagledavani, utvrđivani i dokumentovani indikatori bujičnog režima. Navadeni indikatori prikupljeni tokom terenskog rekognosciranje, bili su uz Kartu erozije, osnova za izdvajanje bujičnih slivova u slivu rijeke Vrbas, te formiranje Katastra bujičnih slivova rijeke Vrbas. Klasifikacija bujičnih tokova izvršena je prema porijeklu vučenog nanosa: podrivače, spirnjače i mješoviti bujični tokovi, dok su pored navedene klasifikacije, bujični tokovi klasifikovani i u VI hidrografskih klasa (Hk).

Metodološki pristupi bujičnim poplavama su različiti, postoji nekoliko opšte prihvaćenih metodologija koje su vrlo uspješne u prognozi i sprečavanju katastrofalnih učinaka bujičnih poplava. U stručnoj literaturi jedan od prvih pokušaja evaluacije potencijala (osjetljivosti) sliva za pojavu bujičnih poplava na nivou sliva pripada Greg Smith - u (FFPI - Flash Flood Potential Index 2003). U pravcu postizanja objektivnijih rezultata (da rezultati ne zavise od subjektivnog stava pojedinca koji dodjeljuje težine faktorima) u ovom Projektu predložena je adaptacija i poboljšanje u smislu formiranja novog metodološkog postupka za izradu Modela osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava u slivu rijeke Vrbas.

Metodološki postupak izrade Modela osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava u slivu rijeke Vrbas obuhvatio je nekoliko faza: izradu Karte erozije sliva rijeke Vrbas, izradu Katastra bujičnih slivova u slivu rijeke Vrbas, analizu i izbor faktora koji determinišu osjetljivost, kreiranje modela osjetljivosti, kalibraciju i validaciju dobijenog modela osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava.

GMM - GIS Matrični Metod (GIS Matrix Metod), čije procedure se u potpunosti sprovode u GIS okruženju, zasniva se na proračunu tri matrice: Matrice bujičnih slivova (MBS), matrice odrednih faktora bujičnih poplava ukupne površine posmatranog prostora (Sliv Vrbasa) i matrica pojave i razvoja bujičnih poplava (MPRBP). Upotrebom metode klasifikacije u ArcGiS okruženju (metod prirodnog preloma - natural-breaks method) dobijeni su rezultati koji se reklasifikovani i vizuelno prikazati kao različiti nivoi osjetljivosti prostora na pojavu i razvoj bujičnih poplava (veoma slabo 0-2, slabo 2-10, srednje 10-30, jako 30-50, veoma jako 50- 100). Validacija pomenutog modela izvršena je korišćenjem metoda stepena podudaranja (Degree of fit - DoF).

U ovom Projektu urađena je Karta erozije u razmjeri 1:25000, data je na topografskim podlogama TK 1:25000 i broji ukupno 69 TK_ topografskih sekcija – 4524 eroziona poligona (parcele). Prema podacima koeficijenata i kategorija erozije, intenzitet erozionih procesa u slivu rijeke Vrbasa ima umjereni karakter - vrlo slaba erozija, sa srednjim koeficijentom erozije (Z_sr) za ukupan sliv 0,18 i pripada V₁ kategoriji jačine erozionih procesa.

 

U ovom Projektu, u slivu rijeke Vrbas izdvojena su 174 bujična sliva, ukupna površina izdvojenih bujičnih slivova iznosi 1753,33 km². Prostorna predstava bujičnih slivova u slivu rijeke Vrbas data je kroz dva dokumenta: Registar bujičnih slivova u slivu rijeke Vrbas i Katastr bujičnih slivova u slivu rijeke Vrbas, sa kvantitativnim i kvalitativnim pokazateljima bujičnih slivova u slivu rijeke Vrbas.

 

Prema Modelu osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava u slivu rijeke Vrbas, 44,14 % površine sliva Vrbasa je pod kategorijama jake i veoma jake osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava. Ukoliko pogledamo prostorni razmještaj kategorija veoma jake i jake osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava, vidjećemo da ona korespondira sa slivovima u kojima je obzirom na intenzitete erozionih procesa i druge relevantne faktore, realno očekivati pojave bujičnih poplava.