Obnova i inovacija Karte erozije za teritoriju Republike Srpke
(JU „Vode Srpske“, 2006 – 2015)
Geoprostor Republike Srpske odlikuje se prisustvom velikog broja površina na kojima dominiraju erozioni procesi različitog intenziteta. Preduslovi za razvoj erozionih procesa su geološko-geomorfološke specifičnosti, hidrološke, pedološke i klimatološke karakteristike, stanje šumskog fonda, te različiti načini korišćenja zemljišta.
Projekat Obnove i Inovacije Karte erozije Republike Srpske započeo je aktivnostima na prikupljanju relevantnih podataka o Karti erozije SR Bosne i Hercegovine, te izradom Programa za revitalizaciju Karte erozije Republike Srpske od strane Zavoda za vodoprivredu d.o.o. Bijeljina.
Predmet istraživanja ovog Projekta je savremeno stanje erozionih procesa, odnosno istraživanje obima i intenziteta vodne erozije u slivovima na teritoriji Republike Srpske. Istraživanje intenziteta vodne erozije, odnosno izrada Karte erozije Republike Srpske empirijskim metodom S. Gavrilovića i R. Lazarevića i njeno poređenje sa rezultatima Karte erozije Bosne i Hercegovine, omogućilo je uvid u savremeno stanje ovog procesa u slivovima na teritoriji Republike Srpske. Dakle, osnovni je cilj bio utvrditi i objektivno sagledati postojeće stanje i prostorni razmještaj kategorija erozije (jačine erozionih procesa) na prostoru slivova u Republici Srpskoj, kao i na teritoriji opština Republike Srpske, te stvoriti osnovu za kvalitativno-kvantitativno iskazivanje razmjera erozije, odnosno produkcije i transporta nanosa po slivovima na teritoriji Republike Srpske. Ovako urađena Karta erozije Republike Srpske predstavlja tematsku podlogu neophodnu za analizu prostornog razmještaja erozionih procesa, podlogu za definisanje produkcije nanosa, osnovu za definisanje vrijednosti srednje godišnje zapremine ukupne količine suspendovanog i vučenog nanosa koji iz sliva dospijeva u glavni recipijent, osnovu za sagledavanje akumulacije nanosa u riječnim koritima, akumulacijama i obodnim kanalima, kao i osnovu za sagledavanje ugroženosti vodoprivrednih objekata od zasipanja nanosom.
Rad na istraživanju intenziteta vodne erozije u okviru eksperimentalnih stanica koje je provodio Institut za šumarstvo i drvnu industriju iz Beograda, a posebno na teritoriji Bosne i Hercegovine, (Snagovo - Zvornik i Radobolja - Mostar ) omogućio je R. Lazareviću sagledavanje određenih nedostataka metode S. Gavrilovića. Određivanje koeficijenta erozije (Z) korišćenjem Tabela za parametre (X·a), (Y) i (Φ) S. Gavrilovića i prema analitičkom postupku, pokazalo je da dobijene vrijednosti koeficijenta erozije (Z) ne odgovaraju onim koje su utvrđene (izmjerene) na eksperimentalnim stanicama. U tom smislu, R. Lazarević (1969, 1971, 1985) vrši modifikaciju metode S. Gavrilovića – Metoda potencijala erozije (MPE), i to kroz izmjene vrijednosti parametara X, Y i Φ, odnosno definiše nove tabele sa novim vrijednostima parametra X, Y i Φ, koji su neophodni za proračun koeficijenta erozije (Z). Dakle, metodologija S. Gavrilovića (Metoda potencijala erozije MPE) je modifikovana (korigovana i dijelom izmijenjena) od strane R. Lazarevića.
- Lazarević (1983, 1985) je razradio novi postupak za određivanje koeficijenta erozije (Z) prema Metodi potencijala erozije (MPE) – Sintetički metod R. Lazarevića. Kartiranje intenziteta erozije prema Metodi potencijala erozije (MPE) – Sintetičkom metodu R. Lazarevića (1971, 1974, 1985), zasnovano je na određivanju osnovnih parametara od kojih zavisi proces erozije, ali i na njihovom dimenzionisanju, kako bi se proračunao intenzitet vodne erozije. Prema R. Lazareviću (1985) "Novi postupak" - Sintetički metod, baziran je na koeficijentu vida erozije (Φ), koji je određen direktno na terenu, kao zajednički sadržitelj svih parametara koji ulaze u sastav obrasca za proračun koeficijent erozije (Z), i srednjeg pada (Isr), koji je najobjektivniji parametar navedenog obrasca. Dakle, koeficijent vida erozije (Φ), čiju suštinu čini način korišćenja zemljišta (koeficijent zaštićenosti zemljišta od erozije - X) u funkciji pada (Isr), daje koeficijent erozije (Z). Navedeni metodološki pristup primijenjen je u izradi Karte erozije Bosne i Hercegovine (1985), kao i u obnovi i inovacji Karte erozije Republike Srpske.
Prema Sintetičkom postupku R. Lazarevića (1985), Karta erozije sadrži 11 intenziteta erozije, podijeljenih u pet (V) kategorija, i jednu kategoriju akumulacije nanosa. Kategorije erozije su: ekscesivna, jaka, srednja, slaba i vrlo slaba erozija sa potkategorijama. Prilikom kartiranja intenziteta vodne erozije i izrada karte erozije koristio se predočeni Sintetički metod R. Lazarevića, dok su se za proračun srednje godišnje produkcije nanosa u slivu (W) i za proračun srednje godišnje zapremine ukupne količine suspendovanog i vučenog nanosa (G), koji iz sliva dospijeva u recipijent, koristili empirijski obrasci S. Gavrilovića.
U okviru ovog Projekta obnovljena (rekonstruisana) je Karta erozije SR Bosne i Hercegovine, ali samo za teritoriju Republike Srpske. Na bazi obnovljenih podataka i podloga izdvojeni su kvantitativni pokazatelji jačine erozionih procesa za slivove koji se dijelom ili u cjelini nalaze na teritoriji Republike Srpske.
Prema Karti erozije SR Bosne i Hercegovine iz 1985. godine, koja je rekonstruisana-obnovljena u okviru ovog Projekta, za prostor koji danas pokriva teritorija Republike Srpske, od ukupne površine današnje Republike Srpske erozijom je bilo zahvaćeno 21.851,04 km2, odnosno 86,96% teritorije današnje Republike Srpske, dok se pod akumulacijom nalazilo 3.277,18 km2 ili 13,04% teritorije današnje Republike Srpske. Karta erozije SR Bosne i Hercegovine, obnovljena za teritoriju Republike Srpske, „fiksirala“ je stanje erozije (1985. godine) osamdesetih godina prošlog vijeka, kao i tadašnji razmještaj pojedinačnih intenziteta erozije. Ukupna produkcija nanosa prema Karti erozije Republike Srpske, stanje 1985. godine, iznosila je 6.516.230,80 m3/god, odnosno 298,21 m3/km2/god. Sa teritorije Republike Srpske, a prema Karti erozije Republike Srpske iz 1985. godine, trajno se gubilo 2.912.670,58 m3/god., nanosa ili 133,30 m3/km2/god.
Prema inoviranoj Karti erozije Republike Srpske stanje 2012. godine 86,95% teritorije zahvaćeno je erozionim procesima, dok je na 13,05% teritorije dominantan proces akumulacije. Prema kategorijama jačine erozionih procesa 0,87% teritorije je pod uticajem ekscesivne erozije, 0,03% pod uticajem intezivne ili jake erozije, 5,22% pod uticajem srednje erozije, 17,08% pod uticajem slabe erozije, te 76,77% pod uticajem veoma slabe erozije. Prema inoviranoj Karti erozije Republike Srpske, stanje iz 2012. godine, ukupna produkcija nanosa iznosi 5.242.343,79 m3/god, odnosno 239,91 m3/km2/god. Sa teritorije Republike Srpske trajno se gubi 2.350.317,19 m3/god., nanosa ili 107,56 m3/km2/god.
Erozija je primjer prirodnog procesa koji je snažno povezan sa ljudskom aktivnošću i to prije svega kroz način korištenja zemljišta, ali i kroz druge antropogene aktivnosti. Brojni trendovi društveno-ekonomskih procesa na prostoru Republike Srpske uticali su na promjene u korištenju zemljišta, što se i odrazilo na intenzitet erozionih procesa. Društveno-ekonomski procesi koji su obilježili period od 1992–1995. godine, a i poslije njega, determinisali su potpuno novi karakter prostornog razmještaja jačine erozionih procesa, definišući pri tome novu sliku stanja erozije i prostornog razmještaja kategorija jačine intenziteta erozionih procesa. Analizom trenda intenziteta erozije koji je obilježio ovaj prostor posljednjih trideset godina, jasno se zaključuje da intenzitet vodne erozije na teritoriji Republike Srpske ima dominantno antropogeno obilježje, odnosno da je uticaj čovjekovog djelovanja predstavljao gotovo najznačajnije determinante razvoja i intenziviranja erozionih i akumulativnih procesa.