UNDP - BIH

STUDIJA EKONOMSKIH UTICAJA KLIMATSKIH PROMJENA NA HIDROENEREGTSKI SEKTOR  U REPUBLICI SRPSKOJ – VIŠENAMJENSKI HIDROENEREGTSKI SISTEMA TREBIŠNJICA

(Energoprojekt – Hidroinženjering ad., Beograd & Zavod za vodoprivredu, Bijeljina, 2019-2020)

 

Višenamjenski sistem za korišćenje, uređenje i zaštitu voda sliva rijeke Trebišnjice – „Trebišnjica“ jedan je od najvećih i konfiguraciono najsloženijih integralnih razvojnih projekata u oblasti voda realizovanih na području Južne Evrope. Taj prostorno i funkcionalno kompleksni projekat, sa složenom cilјnom strukturom, koji se često skraćeno naziva i „Hidroelektrane na Trebišnjici (HET)“, je u proteklom periodu bio nosilac razvoja i klјučni pokretač razvojnih trendova u Istočnoj Hercegovini, Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini.

Višenamjenski sistem „Trebišnjica“ (slika 1) - kao integralni razvojni projekat predstavlјa sistem vrlo složene konfiguracije, koji se nalazi u postupnom i permanentnom razvoju. Sadašnja konfiguracija sistema je realizovana u više faza i etapa, ali neki od klјučnih objekata II i III Faze nisu realizovani („Gornji Horizonti“ i HE „Dubrovnik 2“), a veoma su značajni za kompletiranje strategije korišćenja vode za proizvodnju električne energije, izmirivanja potreba za druge korisnike i zaštitu od poplava.

 

Ovakvo stanje, u kome u potpunosti ne mogu biti valorizovani planirani efekti pokazuje svoje nedostatke u više segmenata, naročito kod proizvodnje električne energije i zaštite od poplava. Zbog toga je neophodno sagledati efekte uticaja klimatskih promjena na proizvodnju električne energije, za postojeće stanje i sa izgradnjom klјučnih planiranih objekata, koje obezbjeđuju energetsku stabilnost i funkcionalnost integralnog višenamjenskog hidroenergetskog sistema „Trebišnjica“.

Klјučna ograničenja sadašnje izgrađenosti i efekti umanjenja proizvodnje koji uklјučuju ograničenja na osnovu razvijenosti sistema i uticaja klimatskih promjena osnovni su argumenti koji definišu potrebne dogradnje sistema planiranim hidroenergetskim objektima. Time se kompletiraju efikasnost hidroenergetskog sistema po svim osnovama i ispunjenost zadatih cilјeva sistema u složenoj cilјnoj strukturi.

Studija se sastoji iz 4 Izvještaja:

• I Izvještaj : Osnovne hidrološke analiza za period 1946-2018. godina
• II Izvještaj: Osnovne hidrološke analize uticaja klimatskih promjena na prostoru Hidrosistema Trebišnjica
• III Izvještaj: Analiza uticaja klimatskih promjena na proizvodnju električne energije
• IV Izvještaj: Ekonomska valorizacija dobijenih rezultata

U Studiji su shodno novim saznanjima provedene i bilansne analize (Izvještaj III), uvažavajući korišćenje savremenih načina navodnjavanja, koje sagledavaju ukupne potrebe jednog od klјučnih korisnika vode iz akumulacije Bileća, a to je navodnjavanje perspektivnih površina u BiH i Hrvatskoj. Sagledavanje količina vode za potrebe navodnjavanja je značajno i sa apekta proračuna energetske valorizacije hidroenergetskih postrojenja.

Osim za vodoprivredu, akumulacija Bileća je klјučni element i za energetiku i ostale korisnike voda i prostora. Nalazi se u vododrživoj oblasti, ima veliku korisnu zapreminu i značajnu energetsku vrijednost koju realizuje na padu od 350 - 400 m. Posebnu pogodnost ova akumulacija ima i sa gledišta korišćenja voda Gornjih Horizonata koji, obzirom na dinamiku padavina i oticaja, nemaju dovolјne mogućnosti akumuliranja. U tom smislu akumulacija Bileća je i detalјno analizirana sa aspekta uticaja klimatskih promjena.

Značajna specifičnost sistema na Trebišnjici je razuđenost i organizaciona podijelјenost.  Elementi sistema se nalaze u dvjema državama i dvjema elektroprivredama. Značajna tehnološka povezanost svih elemenata, u smislu upravlјanja, zahtijeva jedinstven princip zasnovan na profitu cjeline ne ulazeći u njegovu dalјu raspodjelu.  Logično rješenje bio bi jedinstven sistem upravlјanja slivom u cjelini.

Uticaji klimatskih promjena na ovako razuđen sistem mogu biti raznovrsni. Nisu isti za velike sezonske  i male, dnevno-sedmične akumulacije. Takođe nisu isti za objekte sa velikom padom (HE „Dabar“, HE „Dubrovnik“) i objekte sa značajno manjim padom (HE „Bileća“).

Posmatrajući sistem Hidroelektrane na Trebišnjici kao integralni razvojni projekat Istočne Hercegovine u koji treba uložiti značajna sredstva i od koga se očekuju i značajni doprinosi ne samo u ekonomskoj sferi, upitno je razmotriti uticaje očekivanih promjena u širem smislu (tržište, asortiman usluga, razvojni i sociološki aspekt i sl). U tom smislu ova studija je obuhvatila dio navedene problematike koji se odnosi na uticaje očekivanih klimatskih promjena na jedan ovako veliki sistem u domenu fizičkih i u određenoj mjeri, ekonomskih pokazatelјa, sa osnovnim cilјem da se sagleda trend i u granicama raspoloživih podloga, kvantifikuju efekti na fizičke i ekonomske pokazatelјe funkcionisanja sistema.

Energetske analize u okviru ove Studije obuhvatile su sagledavanje trendova i kvantifikaciju promjena fizičkih veličina (proticaji, padavine, proizvodnja, snaga) i tehnološki aspekt koji definiše redoslijed realizacije planiranih objekata.

 

ZAKLJUČCI STUDIJE

Vodoprivredne analize

Vodnom dozvolom br. 04-922-2/62 од 22.09.1962. navedena je površina za  vodoprivredne potrebe - perspektivno navodnjavanje  od 11.830 ha u BiH (Republika Srpska i Federacija BiH) i Republici Hrvatskoj i zapremina koju je za potrebe navodnjavanja potrebno rezervisati od V = 100,09 x 10⁶ m³/god. uvažavajući ekonomske i ostale uslove uz nadoknadu ovih količina hidroenergetskom sistemu.

U Studiji je sagledana je stvarna površina za navodnjavanje u BiH (Republika Srpska i Federacija BiH) i Republika (tabela 1 i slika 2).

 

 

Ako se za proračune rezervacija u akumulaciji Bileća usvoje realno sagledane perspektivne površine za navodnjavanje na širem području Bileće, Trebinja, Trebinjskog i Popovog polјa u Republici Srpskoj i Federaciji BiH (Bosna i Hercegovina) i u Konavlima (Republika Hrvatska) one su za oko 26,15 % manje od onih koje su predložene kod analiza iz Vodne dozvole iz 1962. godine i iznose 8.736 ha.

Od toga je u Bosni i Hercegovini  moguće perspektivno navodnjavanje na površini od 7.206 ha, a na području Konavla u Republici Hrvatskoj 1.530 ha. Ukoliko se kao u prethodnom slučaju usvoji da se zahtijeva „rezervacija“ potrebne zapremine vode za fiktivnu sušnu godinu vjerovatnoće pojave jednom u 5 godina, dobija se da je potrebna zapremina za navodnjavanje:

• Za područje Bosne i Hercegovine: V_n= 7 206 ha x 4 820 m³/ha = 34,73 x 10⁶ m³
• Za područje Hrvatske: V_n= 1 530 ha x 6 560 m³/ha = 10,04 x 10⁶ m³

što ukupno čini zapreminu od:

V_n= 44,7 x 10⁶ m³, potrebne godišnje zapremine za navodnjavanje za fiktivnu sušnu godinu.

Dodatne analize površina su date kao trenutno realno sagledano stanje mogućnosti perspektivnog razvoja navodnjavanja. Navedene površine je potrebno je da se usaglase između nadležnih Institucija sektora voda Republike Srpske, Federacije BiH i Republike Hrvatske, kao i Korisnika tri Elektroprivrede koji upravlјaju hidroenergetskim sistemima.

Obzirom na važnost poljoprivredne proizvodnje i potencijalni razvoj i na područjima koja imaju niže bonitetne klase, usvojene su vrijednosti  površina za navodnjavanje iz Vodne dozvole 1962. godine i nove ukupne godišnje zapremine vode dobijene po analizama u ovom dokumentu u iznosu V_n= 66,4 x 10⁶ m³.

Energetske analize

Energetske analize ubuhvatile su postojeće i planirano stanje HE sistema „Trebišnjica”. Postojeći sistem hidroelektrana na Trebišnjici čine:

• Hidroelektrana Trebinje 1 sa akumulacijom Bileća
• Hidroelektrana Dubrovnik sa akumulacijom Trebinje
• Hidroelektrana Trebinje 2 sa akumulacijom Trebinje
• Pumpna hidroelektrana Čaplјina

U slivnom području Trebišnjice nalazi se više karstnih polјa koja se plave tokom povodnja (velikih padavina i proticaja) od jeseni do proljeća, a tokom ljeta su suva i bez stalnih vodenih tokova (slika 3). Dispozicija planiranih i izvedenih objekata načelno obuhvaćena zonom Donjih (plavi okvir) i zonom planiranih Gornjih Horizonata (crveni okvir – slika 4) predstavlja realizaciju kompletnog sistema.

Razvoj planiranih objekata sistema podrazumijeva izgradnju:

• HE „Dubrovnik”, proširenje
• HE „Dabar”, Gornji Horizonti – u izgradnji
• HE „Nevesinje”, Gornji Horizonti,
• HE „Bileća ”.

 

Na bazi izvršenih analiza i energetskih proračuna može se zaklјučiti:

• Postoji uticaj klimatskih promjena na očekivane nivoe temperatura vazduha kao i na nivo padavina u budućnosti.
• Na nivoe proticaja postoje i uticaji padavina i uticaji povećanih temperatura vazduha. Pri tome se uticaji povećanih temperatura manifestuju povećanjem isparavanja sa površina akumulacija a uticaji padavina se manifestuju dvojako:
  • uticajem na slivu u cjelini i
  • direktnim uticajem na površinu akumulacije.
• U bilansu voda u akumulaciji uticaji isparavanja i direktnih padavina ostvaruju suprotne efekte. Pri tome su uticaji direktnih padavina veći od uticaja isparavanja, a ukupni uticaji isparavanja i direktnih padavina u akumulaciju su manji od 1 % dotoka,
• Uticaji povećanja proticaja u bližem i dalјem prognoznom periodu simbolično se razlikuju (9,1 % i 9,2 %).
• Uticaj klimatskih promjena na nivo proizvodnje hidroelektrana definisan je, uglavnom, očekivanim povećanjem proticaja.
• Energetski efekat klimatskih promjena na moguću proizvodnju hidroelektrana, definisan razlikom proizvodnji u razmatranom (bližem) i referentnom periodu, srazmjeran je priraštaju proticaja.
• Razlike relativnih priraštaja moguće proizvodnje i proticaja posljedica su energetskih karakteristika hidroelektrana i položaja u slivu.
• Isparavanja iz akumulacija i direktne padavine u akumulaciju praktično nemaju uticaja na energetske efekte klimatskih promj
• Ukupan nivo energetskih efekata, kao posljedica klimatskih promjena, na slivu Trebišnjice je pozitivan i iznosi 252 GWh a uticaj klimatskih promjena na raspoloživu snagu hidroelektrana ne postoji.
• Postoji jasno izražen tehnološki interes za dalјim razvojem hidroenergetskog sistema u slivu Trebišnjice i, u tom smislu, logičan redosljed izgradnje objekata.
• Postoji, u tehnološkom smislu, logičan metod upravlјanja ovakvim sistemom baziran na jedinstvenom interesu maksimizacije profita.

Ekonomske analize

Prema Strategiji razvoja energetike Republike Srpske do 2030. godine energetika predstavlјa strateški sektor razvoja ukupne privrede Republike Srpske. Republika Srpska ima veliki potencijal za razvoj ove oblasti, u smislu  značajnog i nedovolјno iskorišćenog prije svega hidroenergetskog potencijala. Ukupan tehnički iskoristiv hidroenergetski potencijal Republike Srpske iznosi 3.351,69 MW instalisane snage i 9.962,66 GWh prosječne godišnje proizvodnje električne energije. Sliv Trebišnjice čini gotovo četvrtinu ukupnog tehničkog potencijala.

U aktuelnom stanju  iskorišćeno je oko 2.985,8 GWh/god, što čini 30% ukupnog potencijala.

U okviru ekonomske valorizacije razmatrani su scenariji efekata klimatskih promjena na postojeće objekte (HE „Trebinje 1” sa akumulacijom Bileća, HE „Dubrovnik 1” sa akumulacijom Trebinje, HE „Trebinje 2” sa akumulacijom Trebinje i HE „Dabar”) i na buduće objekte (HE „Dubrovnik 2”, HE „Bileća” i HE „Nevesinje„). U okviru studije pretpostavlјeno je stanje sa realizovanom HE „Dabar”. Ovo iz razloga što odluka o gradnji donešena i realizacija poodmakla.

Kao bazno, referentno, stanje usvojen je period 1961-1990. godine u odnosu na koji su uticaji posmatrani dok je budući bliži period 2021-2050. uzet kao period u kome se posmatra uticaj klimatskih promjena na nivo i strukturu moguće proizvodnje.

Ocijenjen je pozitivan uticaj klimatskih promjena u bliskom periodu na visinu prosječne godišnje proizvodnje za bazno stanje u visini od 162,2 GWh, odnosno povećanje prosječne proizvodnje od 7% godišnje.

U efektima planiranih objekata pripisani i oni efekti, koji se realizacijom istih ostvaruju na postojećim objektima. Ovde se prvenstveno misli na efekat realizacije HE „Nevesinje” u pogledu transfera Gatačkih voda i uticaja na povećanje proizvodnje na HE „Dabar” i HE „Bileća”. U valorizaciju efekata HE „Dubrovnik 2” su uklјučeni kako efekti na HE Trebinje 1 i 2, u smislu povećanja odnosno smanjenja proizvodnje, tako i u pogledu kvalitetnijeg rada, odnosno preraspodijela energije u smislu kvaliteta postojeće HE „Dubrovnik 1” što implicira i povećanjem ostvarenog prosječnog godišnjeg prihoda. Sa aspekta uticaja klimatskih promjena, u bliskom periodu, na proizvodne efekte planiranih objekata oni su ocijenjeni pozitivnim, odnosno povećanjem prosječne godišnje proizvodnje u visini od 58,4 GWh, a što je povećanje od 11,8% u odnosu na referentno stanje,  što je posljedično dovelo do  povećanja prosječnog godišnjeg prihoda.

Pokazatelјi interne stope prinosa i neto sadašnje vrijednosti ulaganja u planirane objekte, pored evidentnog pozitivnog uticaja klimatskih promjena, povećanje IRR i NPV za sve analizirane objekte, ponovo otvara pitanje vezano za realizaciju HE „Nevesinje” sa akumulacijom Zalomka sa kotom  normalnog uspora 970 mnm. Naime, ovaj višenamjenski a prvenstveno vodoprivredni objekat, čija je ekonomska opravdanost pokazana u okviru projekta Aktuelizacija i novelacija Idejnog projekta HE „Nevesinje” sa studijom opravdanosti, Energoprojekt-Hidroinženjering, 2018,. tako što su u efekte, pored energetskih, uklјučeni i oni vezani za efekte od navodnjavanja i vodosnabdijevanja, sa finansijskog aspekta izvodlјivosti otvara pitanje da li energetika, kao sekundarni korisnik, može sama da iznese cjelokupnu investiciju.

Posmatrano u cjelini za postojeće i planirane hidroenergetske objekte u slivu Trebišnjice, efekat klimatskih promjena u bliskoj budućnosti, sa energetskog aspekta, a uz poštovanje potreba prioritetnog korisnika-vodosnabdevanje,  je ocijenjen pozitivno u smislu povećanja prosječne godišnje proizvodnje za 220,6 GWh, a što predstavlјa porast od 7,8% u odnosu na referentno stanje. Povećanje protoka i proizvodnje, usloviće rast prosječnog godišnjeg prihoda. Imajući u vidu fiksni karakter kapitalnih i gotovo svih operativnih troškova, kod hidroenergetskih objekata, dodatni prihod se uslovno može smatrati i dodanim poslovnim dobitkom a što će se odraziti na rentabilnost i likvidnost postojećih i planiranih objekta. U tabeli u nastavku je ponovlјena rekapitulacija procijenjenih efekata za HE na Trebišnjici u cjelini (postojeći i planirani objekti).

Pored alimentiranja potreba po energiji i snazi hidroelektrane u slivu Trebišnjice mogu učestvovati u pružanju sistemskih usluga i usluga hladne rezerve u elektroenergetskom sistemu ili na berzi. U aktuelnoj situaciji postoji višak proizvodnih kapaciteta u okruženju pa su i cijene sistemskih usluga niske.  Pored toga, danas ne postoji tržište na kome bi se nudila hladna rezerva.  Ulazak u sistem obnovlјivih izvora u značajnoj mjeri (koje karakteriše velika neraspoloživost primarnog energenta), za šta su se opredijelile sve elektroprivrede u Evropi i prihvatile sve države u cilјu smanjenja efekata staklene bašte, zaoštriće pitanje rezervnih kapaciteta. Posebno će se zaoštriti pitanje pokrivanja dužeg izostanka primarnog energenta u obnovlјivim izvorima energije. To će  generisati potrebu za dužim angažovanjem rezerve što podrazumijeva, pored raspoloživosti snage i raspoloživost energije za ove potrebe. Hidroelektrane u slivu Trebišnjice mogu obezbijediti ove potrebe u značajnoj mjeri.

Efekti klimatskih promjena  na hidroelektrane Trebišnjice se iskazuju u dodatnoj proizvedenoj energiji. Efekti u smislu pružanja sistemskih usluga i povećanja snage, kvalitetu proizvedene energije, zavise isklјučivo od izgradnje planiranih sistema i ne podliježu uticaju klimatskih promjena.