PLAN UPRAVLJANJA RIZIKOM OD POPLAVA ZA SLIV RIJEKE VRBAS REPUBLIKE SRPSKE

 

Projekat „Plan upravljanja rizikom od poplava za sliv rijeke Vrbas Republike Srpske“, poslije „Strategije upravljanja vodama Republike Srpske“ jedan je od najznačajnijih dokumenata sektora voda, jer predstavlja prekretnicu na planu i planerskog i operativnog upravljanja vodama u Republici Srpskoj. Razloga za takvu ocjenu značajnosti ovog projekta ima više, od kojih su najvažniji: §  Projekat predstavlja najdjelotvorniju primjenu Direktive 2000/60/EU Evropskog parlamenta o procjeni upravljanja poplavnim rizicima. Ovim Projektom se stvara i metodološki obrazac kako tu Direktivu treba praktično primjenjivati i na ostalim slivovima, u skladu sa baznim ciljevima Direktive - da treba analizirati poplavne rizike, uraditi mape opasnosti od poplava i rizika od poplava, kao i planove upravljanja poplavnim rizicima, kako bi se na vrijeme preduzele sve neophodne planske mjere u cilju obuzdavanja porasta potencijalnih šteta od poplava i da to treba uraditi i uskladiti na cijelom slivu, koji je osnovna jedinica planiranja u vodoprivredi.

• Izradom ovog projekta i njegovim uvođenjem u praksu ulazi se u veoma značajnu fazu kibernetizacije upravljanja vodoprivrednim sistemima Republike Srpske. To je vrlo korjenita metodološka, ali i razvojna promjena, kojom se sa sadašnjeg iskustvenog načina upravljanja vodama prelazi na savremeno upravljanje na bazi simulacionih i optimizacionih matematičkih modela.
• Radom na projektu urađen je veliki napredak i na obradi hidroloških podataka i njihovom informatičkom sređivanju, na način kako to treba da se ubuduće priprema i obrađuje za sve slivove. Cilj tih analiza i informatičke obrade je da se ti podaci mogu da koriste za više namjena, od kojih su najvažnije: (a) korišćenje za izradu mapa opasnosti od poplava i rizika od poplava, (b) planova upravljanja poplavnim rizicima; (c) operativno korišćenje u periodima odbrane od poplava; (d) kao veoma važna baza podataka u svim kasnijim dogradnjama matematičkih modela pri njihovom nadograđivanju u upravljačke modele višeg reda - prognostičke, modele za upravljanje u realnom vremenu na bazi estimacije hidroloških ulaza, ali i za najviši nivo upravljanja primjenom ekspertnih sistema.
• Urađen je matematički simulacioni model upravljanja akumulacijama, koji je uspješno primjenljiv za provjeravanje svih upravljačkih odluka u periodu nailaska poplavnog talasa - od momenta prognoze formiranja i nailaska padavinskog ciklona (što se sve tačnije prognozira na nivou Evrope i BiH), preko upravljanja akumulacijama tokom prolaska povodnja, pa sve do završetka propagacije poplavnog talasa i prelaska sistema u normalni režim rada. Taj matematički model je podrobno provjeren na akumulaciji Bočac i pokazalo se da je veoma operativan (vrlo brzo, u roku od par sekundi pokazuje šta će se desiti ako se primjeni odgovarajući manevar evakuacionim organima), tako da se može primjeniti za upravljanje u realnom vremenu.

Planski dokument koji je dobijen ovim Projektom sadrži sve oblasti koje su relevantne za dugoročno planiranje i operativno odlučivanje pri upravljanju rizicima od poplava u slivu rijeke Vrbas Republike Srpske. Međutim, značaj dokumenta je znatno širi, jer se njime došlo do dobrog opšteg metodološkog obrazca, kako se takvi planovi treba da rade i na ostalim slivovima.

Izradom dokumenata „Preliminarna procjena poplavnog rizika na teritoriji Republike Srpske“ i “Mape opasnosti i mape rizika od poplava na slivu rijeke Vrbas u BiH” definisani su uzroci, obimi i drugi hidraulički i tehnički parametri uzroka i posljedica plavljenja velikim računskim vodama rijeke Vrbas na području Republike Srpske.

Rizik od poplava  je prema usvojenoj Metodologiji, određen i kategorisan po intezitetu na plavnom području rijeke Vrbas sa glavnim pritokama u Republici Srpskoj. Prostorno definisanje rizika od poplava u okviru Mapa opasnosti i rizika od poplava, dodatne podloge koje su u tom projektu urađene (Katastar bujica i bujičnih slivova i Model osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava) uz postojeće podloge (Karta erozije, Stretegija integralnog upravljanja, Studije navodnjavanja  i td.), stvorile su preduslove da se planski i ciljano djeluje na kompletnom slivu rijeke Vrbas Republike Srpske, u cilju umanjenja rizika od poplava kroz investicione i neinvesticione mjere.

Kvalitet i pouzdanost Mapa opasnosti i rizika od poplava u slivu rijeke Vrbas (slika 1) obezbeđen je kroz:

• razvoj hidrološkog modela na kompletnom slivu rijeke Vrbas Republike Srpske sa sistematizacijom i analizom svih postojećih meteoroloških, hidroloških i ostalih podloga. Model je razvijen i verifikovan a uz nadogradnju i modifikacije semože koristiti u fazi razvoja modela prognoziranja poplava u realnom vremenu i sistema ranog upozoravanja, ali i sagledavanja efekata provedenih investicionih mjera,
• razvoj kontinualnog hidrauličkog modela rijeke Vrbas na kompletnom toku sliva Republike Srpske sa glavnim pritokama, koristeći postavke neustaljenog tečenja koji je omogućio detaljnije tumačenje i razumjevanje procesa i prirode poplava na slivu kroz praćenje propagacije poplavnih talasa velikih Model je uređen kao kombinacija 1D i 2D modela, kako bi se što približnije odredila realna vrijednost opasnosti od poplava u svakoj tački poplavnog područja (proizvod dubine i vektorske vrijednosti brzine tečenja usvakoj ćeliji DMT-a). Kao i hidrološki model, hidraulički model je uspostavljen tako da su omogućene jednostavne modifikacije  i dopune,
• sprovođenje obimnih socio-ekonomskih istraživanja na poplavnom području rijeke Vrbas sa pritokama, u cilju određivanja rizika od poplava po stanovništvo i privredu, odnosno veoma kvalitetnu polaznu osnovu za definisanja potencijalnih šteta od poplava.

za realizaciju neinvesticionih mjera u segmentu održivog uređenja poljoprivrednog i šumskog zemljišta u slivu rijeke Vrbas Republike Srpske:

• Pedološka karta zemljišta slivnog područja Vrbasa Republike Srpske (realizovana u periodu 2000-2002 kroz FAO projekat “Inventar stanja zemljišnih resursa u poslijeratnom periodu u BiH"
• Karta erozije slivnog područja Vrbasa Republike Srpske (realizovana od strane Direkcije za Vode – JU Vode Srpske od 2006-2014. godine, a kroz projekat UNDP-a na izradi Mapa opasnosti i rizika od poplava u slivu rijeke Vrbas 2017. godine, Karta je novelirana za šire područje Grada Banja Luka, imajući u vidu nastale erozione procese u toku poplava 2014. godine), (slika2),
• Katastar bujičnih tokova i slivova, slivnog područja Vrbasa Republike Srpske (realizovan kroz projekat UNDP-a na izradi Mapa opasnosti i rizika od poplava za sliv rijeke Vrbas, 2017. godine), (slika 2),
• Model osjetljivosti na pojavu i razvoj bujičnih poplava, (realizovan kroz projekat UNDP-a na izradi Mapa opasnosti i rizika od poplava za sliv rijeke Vrbas, 2017. godine), (slika 3),
• Šumsko-privredne osnove i geoprostorne baze podataka o Šumskim gazdinstvima i Šumsko-privrednim jedinicama i njihovim planovima.

 

 

 

Bujični tokovi u slivu Vrbasa (na teritoriji Republike Srpske) neravnomjerno su raspoređeni, ali je moguće izdvojiti nekoliko lokaliteta na kojima se pojavljuje veći broj bujičnih tokova. U prethodnom istraživanju u slivu rijeke Vrbas (na teritoriji Republike Srpske), izdvojeno je 137 bujičnih slivova. Geoprostorna predstava bujičnih tokova u slivu rijeke Vrbas na teritoriji Republike Srpske, data je kroz Katastar bujičnih slivova.

Planom su obrađeni svi problemi upravljanja rizicima od poplava, koji su, radi preglednosti i pogodne usmjerenosti prema pojedinim korisnicima podjeljeni u posebne sveske, anekse, dok su u ovom Svodnom izvještaju dati bitni sažetci, za najviše nivoe odlučivanja u Republici Srpskoj i čitavom sektoru voda. Najprije najsažetiji pregled problematike razmatrane u pojedinim aneksima. U Aneksu 1 vrlo pregledno je sistematizovan pravni, zakonodavni i normativni okvir za izradu Plana. Razmatraju se svi relevantni zakonski dokumenti, dokumenti uređeni na nivou uredbi, kao i međunarodni dokumenti koji su na snazi i koji su kao takvi obavezujući da se uzmu u obzir pri donošenju svih upravljačkih odluka na planu upravljanja poplavnim rizicima. U ovom Svodnom izvještaju u glavi 3 daće se sažetak najvažnijih pravnih dokumenata, okvira i postupanja, sistematizovanih na način da je to pregledno za sve subjekte na koje se te odredbe odnose. Aneks 2 je izuzetno važan i odnosi se na hidrološke i hidrauličke analize i baze podataka koje su bitne za analizu poplavnih rizika na plavnim područjima. Aneks obrađuje i na savremen informatički način sistematizuje, za širu upotrebljivost, meteorološke i hidrološke podatke koji su bitni i za sve dalje faze razvoja upravljačkih modela u sektoru voda, Slika 4.

 

Veoma su bitne analize padavina, vjerovatnoće pojave velikih voda, kao i regionalna analiza velikih voda. Za upotrebu u upravljanju određuju se kompletni talasi velikih voda raznih verovatnoća javljanja. Daje se i digitalni model visina terena i mapiranje načina korišćenja terena, što je od izuzetne važnosti za sva kasnija odlučivanja u procesu upravljanja rizicima od poplava. U bloku hidrauličkih analiza daje se geometrijski model Vrbasa i pritoka, granični uslovi tečenja, kao i vrlo važni rezultati hidrauličkih proračuna uspornih linija nivoa duž vodotoka pri pojavi velikih voda određenih vjerovatnoća javljanja. Urađena je hidraulička  1D i 2D analiza najvažnijih plavnih područja nakon sprovođenja predloženih mjera zaštite, sa stanovišta ostvarenog stepena zaštite, Slika 5.

 

Analizama, bazama podataka i kartografskim prilozima u digitalnom obliku ovim aneksom su stvorene dragocjene podloge ne samo za ovu fazu analize – upravljanje rizicima od poplava, već i za sve kasnije faze usavršavanja upravljačkih modela, sve do ekspertnih sistema, kao najviše faze upravljanja vodama.Aneks 3 obrađuje investicione zaštitne mjere na plavnim područjima u slivu Vrbasa, i veoma je važan za donošenje sasvim konkretnih investicionih odluka. U njemu se razmatraju ključni pokazatelji opasnosti i rizika od poplava u slivu, sistematizovano po opštinama i za Grad Banja Luku. Na osnovu toga se prikazuju investicione mjere koje su već realizovane i njihov efakat na umanjenje rizika od poplava. Centralni dio aneksa su predložene mjere za zaštitu od velikih voda, detaljno prikazane po opštinama, a sistematizovane na postojeće objekte (koje treba održavati), mjere koje se mogu razmatrati na osnovu već pripremljene dokumentacije, kao i ostale investicione mjere koje treba projektno razrađivati. Da bi se mogla da uradi ekonomska analiza u aneksu su dati aproksimativni predmjer i predračun mjera zaštite i analiza efekata tih mjera, i po stepenu smanjenja rizika, i po veličini izbjegnutih (spriječenih) šteta koje poplava izazivaju.

Zahvaljujući veoma dobroj polaznoj osnovi i brojnim projektima koji su realizovani u proteklih nekoliko godina (UNDP-BiH, Ministartvo, JU Vode Srpske, lokalne zajednice) stvoreni su dobri preduslovi za razmatranje investicionih mjera na plavnim područjima.

Zbog velikog projektnog područja, obima aktivnosti i značajnog fonda informacija koje su prikupljene u prvim mjesecima izrade Plana, analiza investicionih mjera na slivu rijeke Vrbas Republike Srpske, razrađena je na osnovu ažurirane geoprostorne baze podataka (podaci i podloge o opasnostima i rizicima od poplava, hidraulički proračuni postojećeg i stanja nakon provedenih investicionih mjera, postojeći objekti zaštite od poplava, dostupna projektna i ostala dokumentacija, razarađena idejna tehnička rješenja koja su razmatrana u ovom Planu, višekriterijumsko rangiranje sa prioritetima, aproksimativni predmjeri i predračuni radova i td.).

Predložene investicione mjere obuhvatile su značajno veći obim analiza od planiranog u projektnom zadatku. Uz značajan napor obrađivača, JU Vode Srpske i lokalnih zajednica koje su pokazale interes da se sistemski i integralnim pristupom obrade  i manji vodotoci u lokalnim zajednicama, Plan je obuhvatio sva do sada registrovana plavna područja.  Mjere su planirane na nivou plavnih područja i prema pripadnosti lokalnim zajednicama (slika 6)

Planirane investicione mjere na vodotocima I i II kategorije, ali i na manjim vodotocima, suštinski će dati ciljane tehničke odgovore na umanjenju rizika od poplava, a u kombinaciji sa mjerama uređenja poljoprivrednog i šumskog zemljišta, protiverozionih radova i aktivnog upravljanja akumulacijama, Plan upravljanja rizicima od poplava za sliv rijeke Vrbas Republike Srpske, je sa značajnom detaljnošću ponudio tehnička rješenja i strateške odrednice koje su bitne za postepeno umanjenje i dovođenje rizika od poplava na prihvatljiv nivo, na razmatranom projektnom području.

 

Planom je predviđeno da se investicione mjere po prioritetima razvrstaju u tri kategorije prioriteta i to: · I kategorija – Hitne-urgentne mjere; · II kategorija – Kratkoročne mjere; · III kategorija – Dugoročne mjere.

Imajući u vidu kvalitetnu bazu Glavnih projekata i solidan tehnički nivo razrade idejnih tehničkih rješenja aproksimativnim predmjerom i predračunom radova  u sklopu Plana utvrđeno je da je za realizaciju investicionih mjera u slivu rijeke Vrbas u Republici Spskoj potrebno oko 170×10⁶ KM. Za izradu projektne dokumentacije potrebno je izdvojiti približno 2,6 %, nadzor 2%, vođenje projekta 5% i eksproprijaciju oko 10% od procjenjenih investicionih ulaganja.

Planirane investicione mjere na slivu rijeke Vrbas, za koje postoji urađena projektna dokumentacija na nivou Glavnih projekata sagledale su ukupno 11 mjera sa potrebnim finansijskim ulaganjima u zaštitu od poplava na teritoriji 5 opština. Ove investicione mjere definišu potrebna ulaganja od približno 70 ×10⁶ KM ili 41%, od ukupno procjenjenih potreba za ulaganjem u investicione mjere smanjenja rizika od poplava na slivu rijeke Vrbas Republike Srpske.

Po osnovu višekriterijumskog rangiranja sačinjena je preliminarna lista prioriteta (hitne mjere, kratkoročne i dugoročne mjere) za slivno područje rijeke Vrbas Republike Srpske i lokalne zajednice – opštine/Gradove na slivnom području. Višekriterijumsko rangiranje obuhvatilo je tehničke, ekonomske, ali i razvojne i socijalne parametre rangiranja sa ciljem uvažavanja potreba manjih, uglavnom nerazvijenijih lokalnih zajednica.

Analizom prioriteta je definisano da je za sprovođenje hitnih investicionih mjera zaštite od poplava na slivu rijeke Vrbas Republike Srpske potrebno obezbjediti 91,6  ×10⁶ KM, što pretstavlja približno 61% ukupno definisanih potrebnih finasijskih ulaganja u rekonstrukciju i dogradnju sistema zaštite od poplava. Ovaj podatak ilustruje i trenutnu „ranjivost“ stanovništva i privrede po osnovu opasnosti i rizika na slivu rijeke Vrbas Republike Srpske.

Kratkoročne mjere zaštite od poplava, koje je takođe potrebno provesti u kratkom vremenskom razdoblju, iziskuju procjenjena investiciona ulaganja od 38,6 ×10⁶ KM, ili 26% ukupnih procjenjenih investicionih mjera za ublažavanje poplavnog rizika na slivu rijeke Vrbas Republike Srpske.

U dugoročne mjere svrstane su investicione mjere, čijim sprovođenjem bi se kompletirao i doveo na prihvatljiv nivo sistem zaštite od velikih voda rijeke Vrbas i njenih pritoka. Procjenjena vrijednost finansijskih ulaganja za ovu kategoriju investicionih mjera iznosi 20,1 ×10⁶ KM ili 13% ukupnih procjenjenih investicionih mjera za ublažavanje poplavnog rizika na slivu rijeke Vrbas Republike Srpske.

Po osnovu investicionih mjera sagledane su potrebe investicionih ulaganja (tabela 3) i prioriteta za koje je neophodno je na nivou nadležnih institucija Republike Srpske uraditi stratešku procjenu realizacije, imajući u vidu da se radi o veoma značajnim ulaganjima.

 

Aneks 4 obuhvata analizu neinvesticionih mjera zaštite, koje su izuzetno važne, jer im je cilj da se samo planerskim mjerama, kao i unaprijeđenim održivim upravljanjem, utiče najprije na zaustavljenje porasta šteta od poplava, a kasnije i na njihovo smanjivanje, tokom realizacije zaštitnih sistema. Aneks 4.1. razmatra održivo upravljanje i uređenje poljoprivrednog i šumskog zemljišta. U njemu se daje i prijedlog mjera za protiverozionu zaštitu erozijom ugroženih područja Republike Srpske, čime se na ekonomski i razvojni način najbolje realizuju i ciljevi zaštite od poplava. U dijelu koji se odnosi na poljoprivredno zemljište najprije se razmatra stanje poljoprivrednog zemljišta u slivu Vrbasa, a zatim se razmatra održivo najprihvatljivije korišćenje i uređenje zemljišta van plavnih područja, kao i mjere njegovog uređenja i zaštite.

U okviru pritiverozinih radova predviđeno je održivo upravljanje poljoprivrednim zemljištem, za poljoprivredne parcele koje uimaju aktivnu poljoprivrednu proizvodnju, za padove veće od 8% predviđen je planski pristup postepenog uređenja, Slika 7.

 

U segmentu koji se odnosi na šumsko zemljište razmatra se stanje šuma i šumskog zemljišta u okviru šest preduzeća nadležnih za gazdovanje šumama. Razmatra se djelotvorni uticaj kvalitetnih šuma na vodne režime, kao o načini poboljšanja upravljanja šumama, kako bi se ostvarili njihovi najpovoljniji efekti na vodne režime i na ekonomski razvoj, Slika 8.

 

Treći, veoma važan blok aneksa 4.1. čine razmatrani antierozioni radovi, kao element zaštite od nepovoljnog djelovanja na formiranja poplava, posebno onih bujičnog karaktera. Ta analiza pokazuje koliko je bila korisna ranija odluka da se uradi  Karta erozije Republike Srpske, i da se finalizuje u GIS tehnologiji, naknadno kroz projekat UNDP-a da se uradi katastar bujičnih tokova i model na pojavu i razvoj bujičnih poplava, čime je stvorena podloga za veoma operativno planiranje mjera protiverozione zaštite. U segmentu protiverozione zaštite stematizuju se protiverozione mjere,  prioriteti (Slika 9 i 10) i faznost tih mjera, pravni okvir za njihovo izvršenje. Sačinjen je pouzdan predmjer i aproksimativni predmjer i predračun tih radova, na osnovu preliminarsnih terenskih zapažanja.

 

 

Aneks 4.2. razmatra održivo upravljanje režimom nanosa na slivu Vrbasa. Analiziraju se svi bitniji fenomeni koji uzrokuju pokretanje i transport riječnog nanosa u Vrbasu i pritokama: morfološke promjene u donjem dijelu toka Vrbasa, problemi održavanja riječnog korita, bilans pronosa nanosa i uticaj na morfologiju korita vodotoka. Iz tih analiza slijedi prijedlog načina održivog upravljanja eksploatacijom riječnog nanosa, što podrazumjeva i određivanje lokaliteta za njegovu eksploataciju (Slika 11). To je veoma bitno, jer sadašnji načini eksploatacije riječnih materijala su i ekološki, vodoprivredno i razvojno veoma nepovoljni, jer se svode na nekontrolisanu stihiju vađenja riječnog materijala na način koji je potpuno nedopustiv, a ekološki – poguban.

 

Aneks  4.3. je sa gledišta ciljeva Plana najznačajniji, jer se podrobno, analitički vrlo precizno bavi mogućnostima odbrane od poplava primjenom adekvatnog upravljanja akumulacijama. Od tri grupe ciljeva svih sistema koje čovek gradi - opstanka, rasta i razvoja - apsolutni prioritet u odnosu na ostale dvije grupe ciljeva imaju ciljevi - opstanka. To je rezultat činjenice da je na skali ljudskih vrednovanja uvijek prioritetna sigurnost ljudi od prirodnih stihija, prije svega od rušilačkog djelovanja vode koja ugrožava ljudske živote i materijalna dobra i vrijednosti. Zbog toga su sistemi zaštite od poplava najvitalniji, najosjetljiviji sistemi koje čovjek gradi. To je zakonitost koja postoji od najstarijih tzv. hidrotehničkih civilizacija, koje su svoj razvoj zasnivale na građenju i dobrom održavanju i stalnom unapređenju sistemima zaštite od poplava. To je bazno polazište za analize koje su obavljene u ovom aneksu.

U aneksu je  razmatran simulacioni matematički model dinamizma punjenja i pražnjenja akumulacija i usklađenog rada hidroelektrane i evakuacionih organa, kako bi se na najbolji način pomirili interesi energetike, kao osnovnog korisnika akumulacije ’Bočac’ u normalnim hidrološkim uslovima, i zahtjeva aktivne odbrane od poplava. Zahtjevi odbrane od poplava postaju prioritetni čim se najavi (obično par dana ranije) nailazak nekog opasnog padavinskog ciklona koji će izazvati talase velikih voda. To je vrlo bitno, jer se ranije ne rijetko činila upravljačka greška, zahtjevom da se zapremina za prijem talasa velike vode mora stalno da drži praznom, ’za slučaj iznenadne pojave poplavnog talasa’. To je bila upravljačka besmislica, koja je značajno umanjivala radne i proizvodne performanse brojnih dragocenih višenamjenskih akumulacija, jer je gornji, najdragocjeniji dio akumulacije stalno drži praznim, umjesto da se koristi i donosi energetsku ili neku drugu dobit, razvojnu dobit. Neuporedivo je razumnije polazište da se i taj prostor u kome će se obavljati retenziranje talasa koristi fleksibilno, i za druge korisnike, što podrazumjeva mogućnost da se pri punjenju akumulacije dozvoli djelimičan i upravljački kontrolisan ulazak i u taj prostor. Preduslov za to je da se na brani tokom projektovanja predvide i ugrade snažni evakuatori – ustave i temeljni ispusti, koji omogućavaju da se u skladu sa sve uspješnijim hidrometeorološkim prognozama formiranja i pojave poplavnih talasa, može da izvrši blagovremeno pretpražnjenje akumulacije, čim se dobije informacija da se približava padavinski ciklon koji će dovesti do formiranja talasa velikih voda.

Upravo na tom ispravnom principu su koncipirani dispozicija i upravljanje hidročvora akumulacije i HE Bočac. Pošto je jedan od primarnih korisnika hidroenergetika, usvojena je ispravna koncepcija da se zbog boljih proizvodnih performansi hidroelektrane, kote u jezeru Bočac kontrolisano održavaju i u zoni koja služi i za odbranu od poplava, kako bi se ostvarivali što bolji energetski učinci hidroelektrane. U skladu sa prognozom o nailasku poplavnog talasa, odmah nakon takve prognozne informacije prelazi se na režim rada akumulacije i HE Bočac kada ciljevi odbrane od poplava postaju prioritetni. Taj režim podrazumjeva da se radom oba agregata i evakuacionih organa planirano obaraju kote u jezeru do poželjne granice, kako bi se jezero pripremilo da može da efikasno ispuni i ciljeve aktivne odbrane od poplava. Savremene metode meteoroloških osmatranja, uz primjenu i geostacionarnih satelita i kratkoročnih prognoza, omogućavaju da se nailasci velikih padavinskih ciklona prognoziraju oko dva dana unaprijed. To omogućava da se odmah nakon pristizanja te informacije na HE Bočac pređe na režim rada ’Aktivna odbrana od poplava’. To je upravljački vrlo osjetljiva operacija, jer se mora naći prava mjera za plansko obaranje kota u jezeru, da se ne bi nepotrebno umanjivale proizvodne mogućnosti hidroelektrane Bočac. Obaranje kota se mora (sub)optimizirati, tako da bude samo do nivoa koji su neophodni zbog ostvarivanja ciljeva ublažavanja poplavnog talasa i aktivne odbrane od poplava. Koristi se riječ ’suboptimizacija’ jer se proračuni obavljaju nizom matematičkih simulacija i pretraživanjem rezultata transformacije, nakon kojih se, poslije par sekundi dobije koja je upravljačka opcija najpovoljnija. Ali i neophodna, u smislu kriterijuma da se obavi ublažavanje poplavnog talasa korišćenjem samo neophodnog obaranja kote u jezeru, bez nepotrebnih energetskih gubitaka. Model razvijen u ovom Planu omogućava pouzdanu i plansku realizaciju tog cilja upravljanja.

Model je provjeren na nizu poplavnih talasa, po dva Scenarija formiranja poplavnih talasa i za niz talasa raznih vjerovatnoća javljanja. Pokazalo se da se umješnim upravljanjem, sa blagovremenim pretpražnjenjem akumulacije Bočac, u nekim slučajevima može uspješno da ublaži i talas vjerovatnoće 1% (stogodišnja velika voda). Talasi još rjeđih vjerovatnoća (npr. petstogodišnja voda) ublažavaju se znatno manje, ali se od jedne akumulacije relativno skromne zapremine i ne može očekivati da utiče na poplavne talase koji imaju karakter kataklizmičnih događaja.

Aktivna odbrana od poplava postaje posebno važna u uslovima klimatskih promjena. Najopasnija posljedica globalnih klimatskih promjena, ali i drugih antropogenih uticaja na slivovima (sječa šuma i povećanja površina koje su pod naseljima i saobraćajnicama, čime se povećavaju koeficijenti oticanja i ubrzava vrijeme koncentracije talasa), jeste da se značajno pogoršavaju režimi voda u odnosu na ranija prirodna stanja. To nije neka daleka budućnost, na žalost, to je realnost koja je već prisutna, sa kojom se mora računati. Talasi velikih voda imaju sve kraća vremena koncentracije, a pikovi talasa su sve veći. U takvim okolnostima veoma veliki značaj dobijaju akumulacije većih zapremina, opremljene evakuacionim organima koji imaju punu upravljačku mobilnost. Takvo postrojenje su brana Bočac sa navedenim evakuacionim organima, dobro instalisana pribranska hidroelektrana i akumulacija koja uz adekvatno upravljanje primjenom matematičkih modela može u nizu nepovoljnih hidroloških situacija pojave talasa velikih voda da obavi važnu funkciju aktivne odbrane od poplava.

 

Aneks. je metodološki uspješno riješio sve te probleme, analitički dokazujući da je uloga akumulacije Bočac vrlo značajna sa gledišta aktivne odbrane od poplava. Međutim, u aneksu su razmatrane mogućnosti i drugih planiranih akumulacija u okviru integralnih vodoprivrednih sistema na slivu Vrbasa. Uočeni su i nesumnjivi prioriteti. Pokazalo se da sliv Vrbanje zbog karakteristika svog sliva i položaja u hidrografskom sistemu, praktično u Gradu Banja Luka, predstavlja veliku opasnost za gradsko područje i područja na nizvodnom dijelu toka Vrbasa. Analize pokazuju da se ne može riješiti problem zaštite od velikih voda Vrbanje ukoliko se ne realizuje neka od na njoj planiranih akumulacija, koja bi omogućila aktivnu odbranu od poplava ublažavanjem veoma velikog talasa velike vode, koji se brzo formira i koncentriše na slivu Vrbanje. Analize pokazuju da je u tom pogledu veoma značajna i neophodna akumulacija ’Čelinac’, makar i sa nešto manjom zapreminom u odnosu na ranije planiranu. Bez te akumulacije se ne mogu pouzdano zaštititi donji dio doline Vrbanje i Grad Banja Luka. Aneks 4.4. razmatra ostale neinvesticione mjere kojima se pozitivno utiče na obuzdavanje porasta šteta od poplava, i kasnije njihovo smanjivanje. To se prije svega odnosi na prostorno planiranje kojim se uređuje teritorija na način da bude što otpornija na krizne hidrološke situacije nailazaka povodanja. Radi se o veoma značajnim planerskim aktivnostima. To su: • prostorno jasno pozicioniranje razvojnih integralnih sistema, kako bi se te lokacije sačuvale za tu namjenu, • zaštita i očuvanje javnog vodnog dobra, • očuvanje plavnih površina od unošenja u njih na poplave osjetljivih sadržaja, • regulativa načina uređenja plavnih površina, • propisivanje uslova građenja kako bi se štete od poplava svele na najmanju mjeru, • uspostavljanje što pouzdanijeg sistema predviđanja poplava u realnom vremenu, • priprema teritorije da se i u plavnim zonama smanje potencijalne štete, itd. To su mjere koje najmanje koštaju, a koje daju veliki doprinos smanjenju šteta, u skladu sa aktuelnom, tačnom krilaticom: ’Pripremati teritoriju da bi se moglo živeti sa poplavama’. Zbog svega toga taj aneks ima vrlo visok nivo značajnosti, jer se sa malo ulaganja ostvaruju velike uštede ograničavanjem i smanjivanjem potencijalnih šteta. Aneks 5 se bavi finansijskom i ekonomskom analizom planiranih radova, sa stanovišta određivanja ključnih pokazatelja na osnovu kojih se može utvrditi ekonomska isplativnost investicija u mjere zaštite. Uobičajena Cost – Benifit analiza je prilagođena razmatranoj problematici, pa su kao Benifit razmatrane ekonomske štete od otklonjenih poplava. Posebno su izdvojene ’hitne investicione mjere’, podijeljene u dvije faze po 6 godina. Pošto su veoma važni prioriteti ulaganja, izvšena je višekriterijumska optimizaciona analiza, za potrebe rangiranja hitnih investicionih mjera, a istovremeno i za definisanje dinamike realizacije predloženih mjera. Optimizacija je zasnovana na pet ključnih kriterijuma za rangiranje prioriteta: · efekat umanjenja poplavnog rizika, · investiciona vrijednost regulacionih radova, · ostvareni - podsticajni socio - ekonomski efekat u lokalnim zajednicama, · stvaranje preduslova za razvoj urbanih i ostalih sadržaja u branjenim područjima, · efekat - uticaj regulacionih radova na životnu sredinu. U aneksu 6 se analiziraju uticaji planiranih mjera i objekata zaštite od poplava na mogućnosti uklapanja u okruženje i zaštitu životne sredine. Analiza je urađena po svim relevantnim komponentama mogućih uticaja – od metodologije za ocjenu statusa vodnih tijela površinskih i podzemnih voda i ocjene tog statusa na vodotocima u slivu Vrbasa, preko uticaja na izvorišta, kanalizacione sisteme i uslove za prečišćavanje otpadnih voda, na poljoprivredno zemljište i melioracione sistema na njemu, na probleme uređenja obala, na režim nanosa, na ihtiofaunu, pa sve do predlaganja konkretnih mjera kojima se negativni uicaju mogu ili potpuno neutralisati, ili smanjiti na sasvim prihvatljivu mjeru. Aneks 7 se bavi informatičkim aspektima Plana. Pošto se radi o odlučujućem razvojnom koraku kojim se prelazi u proces kibernetizacije upravljanja vodoprivrednim sistemima, baze podataka su prilagođene toj činjenici i date su u savremenoj GIS tehnologiji, koja je pogodna za sve vidove planiranja, ali i za kasniju dogradnju matematičkoh modela, zaključno sa Ekspertnim sistemima kao najsavremenijoj podršci upravljanju sistemima, posebno u kriznim situacijama, kada je zbog djelovanja stresa smanjena sposobnost percepcije i brzog odlučivanja ljudi. Taj dio Plana polazi od realnosti – od analize  sadašnjeg stanja informacionih sistema u Republici Srpskoj, pa se zatim prikazuje način izbora softverta za izradu GIS baza podataka, sistematizuju se ključne baze podataka, i na kraju se prikazuju načini korišćenja tako organizovanih baza podataka tokom primjene Plana.